Σε ποιά ηλικία αντιλαμβάνονται τα παιδιά το θάνατο και πως τους τον εξηγούμε;

Η κόρη μου κατέβηκε τα σκαλιά προσεκτικά όπως της έχω πει πολλές φορές και χωρίς να τα πηδάει δυο-δυο. Με πλησίασε με μάτια ορθάνοιχτα κρατώντας κάτι στη κλειστή της χούφτα.

«Είναι μία πασχαλίτσα», ψιθύρισε δείχνοντάς μου τι έκρυβε. «Είναι νεκρή».

Αγαπά καθετί που ζει και κινείται, τις πασχαλίτσες, τα μυρμήγκια, τις κατσαρίδες, τα κουνούπια, τους φίλους της που έχει να δει από το Μάρτιο, από τότε δηλαδή που έκλεισαν τα σχολεία. Τη στιγμή που ο κορονοϊός έχει καταστρέψει τον κόσμο προσπαθούμε να μην κρύβουμε τίποτε απ’ όσα συμβαίνουν από εκείνη ούτε και το θάνατο φυσικά.

«Τι σημαίνει να είσαι νεκρός;», τη ρώτησα.

Εκνευρισμένη με προσπέρασε και βγήκε έξω. «Πάω να τη θάψω», μου είπε.

Στα 3,5 της τρώει αυτό που λέμε κάτι «φλασιές» που ξεπερνούν τα όρια που έχω βάλει σχετικά με το τι κατανοεί και τι όχι. Το περιστατικό με την πασχαλίτσα με αναστάτωσε και με έκανε να αναρωτιέμαι τι τελικά έχει καταλάβει για τη ζωή, το θάνατο και την παγκόσμια πανδημία που είναι πέρα ακόμη και από τη δική μου αντίληψη.

Έχουμε πει ότι τα «κακά μικρόβια» είναι υπεύθυνα για το κλείσιμο του σχολείου της και εξηγήσαμε γιατί φοράμε μάσκες όταν βγαίνουμε έξω. Αναμενόμενο λοιπόν να έχει ακούσει κάποια πράγματα για το θάνατο. Μέσα σε αυτή την πανδημία το φάντασμα του θανάτου είναι παντού και εγώ ανησυχώ στη φάση που βρίσκεται τώρα το παιδί μου και αρχίζει να κατανοεί ότι υπάρχει και κάτι άλλο πέρα από τη ζωή, που λέγεται θνησιμότητα.

Ένα πρωί γυρνώντας από το σχολείο, πήρα τηλέφωνο έναν παιδοψυχολόγο που μου είχαν συστήσει, ο όποιος είναι ειδικός στο να βοηθά τα παιδιά να αντιμετωπίσουν το θάνατο και τον ρώτησα αν θα μπορούσε να με καθοδηγήσει.

«Πώς αναπτύσσουν τα παιδιά την κατανόηση της θνησιμότητας υπό κανονικές συνθήκες;», τον ρώτησα.

Μου εξήγησε ότι αρχίζουμε να κατανοούμε το θάνατο όταν καταλαβαίνουμε ότι είμαστε ζωντανοί, δηλαδή περίπου 6 μηνών! Μέχρι τότε όταν ένα άτομο ή ένα αντικείμενο χάνεται από το οπτικό μας πεδίο παύει να υπάρχει στον κόσμο και το μυαλό μας. Δεδομένου ότι δεν το θυμόμαστε, είμαστε ανίκανοι να θρηνήσουμε την απώλειά του.

Στους έξι μήνες αρχίζουμε να κατανοούμε τη μονιμότητα των ανθρώπων και των αντικειμένων και ξέρουμε ότι ακόμα και όταν δεν βλέπουμε κάτι αυτό εξακολουθεί να υπάρχει. Θυμόμαστε τους ανθρώπους που είναι σημαντικοί για μας και κλαίμε όταν φεύγουν από το δωμάτιο. Η αναγνώριση της απώλειας σημαίνει ότι μπορούμε τώρα να θρηνήσουμε.

Ρώτησα το γιατρό αν η κόρη μου ανακάλυψε την έννοια του θανάτου όταν είδε τη νεκρή πασχαλίτσα και μου απάντησε αρνητικά. «Όχι, γνωρίζει τι είναι θάνατος από τότε σχεδόν που γεννήθηκε».

Όπως πολλοί εργαζόμενοι γονείς έτσι και εγώ τώρα με τον κορονοϊό εργάζομαι από το σπίτι και θέλοντας να κρατήσω την κόρη μου απασχολημένη για να εργαστώ με την ησυχία μου τη βάζω και βλέπει τις αγαπημένες της ταινίες της Disney. Ένα πρωί επέλεξε να δει το Βασιλιά των Λιονταριών και καθώς πλησίαζε η σκηνή του θανάτου του Mufasa της έδωσα μία ευκαιρία που δεν θα έχει ποτέ στην πραγματική ζωή: να παραλείψει το θλιβερό κομμάτι.

Επέλεξε να δει την ταινία ολόκληρη και την επίμαχη στιγμή την κράτησα στην αγκαλιά μου μέχρι να τελειώσει.

«Κατάλαβες τι συνέβη;», τη ρώτησα 

«Ναι, ο μπαμπάς του Σίμπα πέθανε». Γύρισε το βλέμμα της προς την τηλεόραση τη στιγμή που ο μικρός Σίμπα σέρνεται κάτω από το βαρύ χέρι του νεκρού πατέρα του.

«Ξέρεις τι σημαίνει αυτό;».

Κούνησε το κεφάλι της.

«Αυτό σημαίνει ότι δεν πρόκειται να ξυπνήσει», της είπα. 

«Κρίμα», είπε χαμηλώνοντας το βλέμμα. Το χέρι της ακόμα ακουμπούσε πάνω στο δικό μου. «Μπορώ τώρα να δω την υπόλοιπη ταινία;», είπε χαρούμενη.

Ο σύζυγός μου και εγώ ανταλλάξαμε μερικά βλέμματα απελπισίας. Δεν υπήρχε συμπόνια μέσα της; Είπε δηλαδή απλά ένα κρίμα και μετά το ξέχασε και είπε «Βάλε μου να δω την υπόλοιπη ταινία;».

Βλέποντας το μικρό Σίμπα να μεγαλώνει στη σαβάνα η κόρη μου με ρώτησε: «Πότε θα γυρίσει ο μπαμπάς του;».

Εκεί κατάλαβα ότι δεν ήταν αναίσθητη, απλά δεν έχει συνειδητοποιήσει τελικά ακόμα τι σημαίνει θάνατος παρόλο που μπορεί και τον αναγνωρίζει σαν γεγονός.

Ο παιδοψυχολόγος, με τον οποίο είχα μιλήσει μου είχε πει ότι για να κατανοήσουν πλήρως το θάνατο τα παιδιά, πρέπει πρώτα να κατανοήσουν τέσσερις βασικές έννοιες. Η πρώτη είναι ότι ο θάνατος είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός. Όταν κάποιος πεθαίνει δεν επανέρχεται στη ζωή. Χωρίς την κατανόηση της οριστικότητας τα παιδιά θα εξακολουθούν να πιστεύουν ότι ένα άτομο που είναι νεκρό μπορεί να φοβάται ή να κρυώνει.

Μία ακόμη έννοια που τα παιδιά πρέπει να κατανοήσουν είναι αυτή του αναπόφευκτου, ότι δηλαδή όλα τα ζωντανά πλάσματα πεθαίνουν και μία ακόμα είναι η αιτιότητα, γιατί δηλαδή πεθαίνουν, διαφορετικά ένα παιδί μπορεί να πιστεύει ότι ο θάνατος κάνει διακρίσεις, ότι κάποιοι μπορούμε να απαλλαγούμε και ότι ένα άτομο που πεθαίνει, το παθαίνει επειδή ήταν κακό.

Ο παιδοψυχολόγος μου είπε επίσης ότι στην ηλικία των τεσσάρων ετών τα παιδιά αρχίζουν να κατανοούν τις έννοιες αυτές και να φοβούνται το θάνατο. Όσο και να είμαι κοντά στο παιδί μου όσο και να θέλω να το καθησυχάσω, θα ξέρει την αλήθεια.

«Μερικές φορές πρέπει να αφήνουμε τα παιδιά να βιώνουν αγωνία και φόβο και να τα παρηγορούμε όσο περισσότερο μπορούμε».

Δεν ξέρω πότε το παιδί μου θα επιστρέψει στο σχολείο. Η αλήθεια είναι πως δεν θέλω να τη στείλω σε έναν κόσμο όπου οι πανδημίες έρχονται από το πουθενά σαν ένα κοπάδι ύαινες που καταστρέφουν τα πάντα στο πέρασμά τους. Πώς μπορώ να εξηγήσω στο παιδί μου κάτι που δεν μπορώ να καταλάβω ούτε εγώ η ίδια;

Όσο δύσκολο και αν είναι δεν μπορώ να προσποιούμαι ότι δεν υπάρχει. Ο παιδοψυχολόγος ήταν κατηγορηματικός. Όταν δεν μιλάμε γι’ αυτά που φοβόμαστε, τα παιδιά μας θα πιστεύουν ότι είναι κάτι για το οποίο δεν πρέπει να ρωτήσουν. Δεν μπορούμε να ξεγελάσουμε τα παιδιά μας. Γνωρίζουν πάντα πότε πάει κάτι στραβά.

Ρώτησα το γιατρό πώς να εξηγήσω στην κόρη μου ότι ο κορονοϊός έχει εισάγει μία άνευ προηγουμένου αβεβαιότητα στη ζωή μας και με συμβούλευσε να επικεντρωθώ μόνο στις λεπτομέρειες που την αφορούν. 

Καθώς ζωγραφίζαμε μαζί στο τραπέζι της κουζίνας της είπα: «Υπάρχουν πολλά είδη μικροβίων. Ένα καινούργιο, ο κορονοϊός, κάνει τους ανθρώπους να αρρωσταίνουν. Οι περισσότεροι άνθρωποι γίνονται καλά αλλά κάποιοι μπορεί να αρρωστήσουν πιο βαριά και να πεθάνουν γι’ αυτό μας βλέπεις καμιά φορά με το μπαμπά αναστατωμένους».

Συνέχισε να ζωγραφίσει. Έμεινα να την παρακολουθώ χωρίς να είμαι σίγουρη αν πρέπει να συνεχίσω. Έκανα αυτό που μου είπε ο γιατρός και τη ρώτησα αν έχει ερωτήσεις.

Γύρισε και με κοίταξε βαθιά μέσα στα μάτια. Ήξερα ότι είχε πολλές ερωτήσεις ακόμα να κάνει αλλά δεν τις έκανε.

«Να φάω σοκολάτα;», με ρώτησε.

Σκέφτηκα να την ξαναρωτήσω αν είχε καταλάβει τι της έλεγα και αν είχε ερωτήσεις αλλά αντ’ αυτού της είπα: «Ναι, να φας».

Σύντομα η ίδια η ζωή θα της μάθει ότι όλα τα πράγματα που ζουν κάποια στιγμή θα πεθάνουν αλλά δεν είμαι εγώ αυτή που θα επιταχύνω αυτήν την πραγματοποίηση. Θα το καταλάβει κάποτε μόνη της όταν ανακαλύψει ότι πέρα από τη ζωή υπάρχει και ο θάνατος. Το μόνο που μπορώ να κάνω εγώ είναι να σταθώ δίπλα της και να τη στηρίξω όσο μπορώ.

Πηγή: scarymommy.com