Η κυρία Αλεξάνδρα Καππάτου για τη γονεϊκή αποξένωση μέρος Α’ | Το αποξενωμένο παιδί: Σημάδια και συνέπειες

Το Singleparent.gr σε συνεργασία με την ψυχολόγο, παιδοψυχολόγο και συγγραφέα κυρία Αλεξάνδρα Καππάτου ετοίμασαν ένα μεγάλο αφιέρωμα για τη γονεϊκή αποξένωση, τη συνεπιμέλεια, τις συνέπειες στο παιδί αλλά και στο τί μπορούν να κάνουν οι γονείς. Ευχαριστούμε την κυρία Καππάτου και σας παρουσιάζουμε το Α’ μέρος ενός πολύτιμου άρθρου-οδηγό για όλους εμάς.

Γιατί είναι σημαντικό να είστε και οι δύο κοντά του μετά το χωρισμό…

Το τελευταίο διάστημα γίνεται συζήτηση για το νομοσχέδιο για την συνεπιμέλεια , ένα ιδιαίτερα σοβαρό θέμα που είναι σε εκκρεμότητα χρόνια και μας αφήνει πίσω από τις περισσότερες Ευρωπαικές χώρες.

Με αυτή την αφορμή τη συζήτηση για τη συνεπιμέλεια θα αναφέρω μερικά στοιχεία που ίσως φανούν χρήσιμα σε κάποιους γονείς για το «αποξενωμένο παιδί». Τι ακριβώς σημαίνει αυτό όμως, τι συνέπειες έχει και τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να προστατέψουν τα παιδιά αλλά και τη σχέση του μαζί τους;

Όταν χωρίζουμε και έχουμε παιδιά, τα πράγματα είναι πολύ πιθανό να γίνουν όχι μόνο πιο περίπλοκα αλλά και πιο επώδυνα. Γιατί πια, η ζωή όλων και οι δυναμικές μεταξύ τους ανατρέπονται. Το παιδί δεν μπορεί πια να περνάει τον ίδιο χρόνο και να μοιράζεται τα πάντα και με τους δύο γονείς ισότιμα κι αυτό δυστυχώς μπορεί να έχει επιπτώσεις και μάλιστα σοβαρές. Δεν είναι λίγες οι φορές που ακούμε για παιδιά που απομακρύνονται συναισθηματικά από τον ένα γονιό (συνήθως από αυτόν που βλέπουν λιγότερο συχνά), ή για γονείς που χρησιμοποιούν τα παιδιά για να στραφούν εναντίον του πρώην συντρόφου τους ή για γονείς που με το χωρισμό απομακρύνονται σταδιακά από τα παιδιά τους κλπ. Ας δούμε όμως τα πράγματα από λίγο πιο κοντά για να καταλάβουμε καλύτερα ποια μπορεί να είναι τα προβλήματα που προκύπτουν από μία τέτοια κατάσταση αλλά και πώς θα μπορούσαμε να επέμβουμε για να λυθούν.

Τι σημαίνει «αποξένωση»;

Μια από τις σοβαρότερες και θλιβερές επιπτώσεις του διαζυγίου των γονιών είναι η αποξένωση του παιδιού από τον ένα γονιό του. Πρόκειται για μια διαδικασία που εξελίσσεται σταδιακά και συμβαίνει συνήθως στα πλαίσια ιδιαίτερα συγκρουσιακών διαζυγίων . Ιδανικό υπέδαφος που ευνοεί την αποξένωση του παιδιού από το γονιό του είναι ο θυμός , η εχθρότητα και οι συγκρούσεις του πρώην ζευγαριού.. Όταν μάλιστα αυτές έχουν μάκρος και εμπλέκουν και το παιδί στη διαδικασία τότε η κατάσταση γίνεται επικίνδυνη για την ψυχική του υγεία ,ιδίως όταν ο ένας από τους γονείς στρέφει εναντίον του άλλου το παιδί τους…

Βεβαίως υπάρχουν περιπτώσεις όπου η αποξένωση του παιδιού επέρχεται με τη σταδιακή απομάκρυνση του γονιού που δεν έχει την επιμέλεια , χωρίς απαραίτητα να υπάρχει διαμάχη , όπως επίσης υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο γονιός ακόμη και πριν το χωρισμό δεν ήταν ποτέ κοντά στο παιδί του… Πολλοί ερευνητές έχουν ασχοληθεί με την αποξένωση του παιδιού από το γονιό του και τις σοβαρές επιπτώσεις στο ψυχισμό του ( Gardner, Turkat,Clark-Stewarte, Bone,Harvey κά) . Η γονική αποξένωση χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο συμπεριφορών -κατά κανόνα εχθρικών- που το παιδί υιοθετεί απέναντι στον ένα γονιό. Ταυτόχρονα το παιδί συντάσσεται σθεναρά με τον άλλο γονιό. Μπορεί π.χ. το παιδί να μη θέλει πια να βλέπει το γονιό που έχει φύγει από το σπίτι, ή όποτε συναντιούνται να του μιλάει άσχημα ή να διατηρεί μία παθητικότητα ή περιφρόνηση χωρίς απαραίτητα να υπάρχει κάποιος αντικειμενικός λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό ( πχ. Να έχει δείξει αδιαφορία , να είναι πολύ αυστηρός , να μην είναι συνεπής στις υποχρεώσεις του κλπ). Μάλιστα, οι προσπάθειες του γονιού να προσεγγίσει το παιδί, πέφτουν στο κενό καθώς το παιδί μπορεί να απαιτεί να μην το «ξαναενοχλήσει» ποτέ. Σε ακραίες περιπτώσεις έντονων συγκρούσεων εμφανίζεται το σύνδρομο της γονικής αποξένωσης , το οποίο από μερικούς ερευνητές θεωρείται μορφή συναισθηματικής κακοποίησης.

Τα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η αποξένωση ενός παιδιού από ένα γονιό δεν πρέπει να ταυτίζεται με την προτίμηση που πιθανώς να δείχνει ανάμεσα στους δύο εξαιτίας αντικειμενικών λόγων. Μπορεί π.χ. ένα παιδί να λέει τα πάντα στη μαμά του του αλλά να μην ανοίγεται το ίδιο στον πατέρα του, αυτό όμως δε σημαίνει ότι είναι απαραίτητα αποξενωμένο από αυτόν. Μπορεί να το κάνει π.χ. γιατί η μαμά του είναι πιο διαλλακτική, ή πιο διαθέσιμη ωστόσο αυτό δε σημαίνει ότι δεν αγαπάει τον μπαμπά του ή ότι δε μοιράζεται άλλα πράγματα μαζί του. Ούτε μπορούμε να μιλήσουμε για αποξένωση όπως την εννοούμε εδώ, όταν το παιδί έχει όντως λόγους να μη θέλει επαφές με κάποιον γονιό (επειδή π.χ. το χτυπάει , δεν δείχνει ενδιαφέρον κλπ) και επιθυμεί να απομακρυνθεί από αυτόν.

Στην αποξένωση που έρχεται ως συνέπεια του χωρισμού των γονιών και ειδικά αν αυτός είναι ιδιαίτερα συγκρουσιακός (προσωπικές διενέξεις των γονιών, διαμάχη για την επιμέλεια κ.λπ.). όμως, τα πράγματα αλλάζουν. Αυτά που τη διαφοροποιούν είναι:

-Το παιδί αρνείται να δει τον γονιό ή τον αποφεύγει φανερά ή ακόμα και τον προσβάλλει και τον φέρνει σε άσχημη θέση όταν είναι και άλλοι μπροστά. Μπορεί να εκφράζει τον αρνητισμό του με φράσεις όπως: «Είναι δικαίωμά μου να μην τον δω», «εγώ πρέπει να αποφασίσω για τη σχέση μου μαζί του» κ.ο.κ.

-Δεν υπάρχουν απαραίτητα αντικειμενικοί λόγοι για τη συμπεριφορά του παιδιού απέναντι στο γονιό. Στην αποξένωση, η συμπεριφορά του παιδιού είναι δυσανάλογη της συμπεριφοράς του γονιού. Μάλιστα αν κανείς ρωτήσει το παιδί γιατί νιώθει έτσι, ο λόγος του πιθανότατα θα στερείται συνοχής και επιχειρημάτων ή μπορεί να του προσάπτει περιστατικά και κατηγορίες που δεν ευσταθούν. Επίσης, οι ιστορίες του παιδιού για τον γονιό συχνά ακούγονται σα να τις έχει προβάρει ή σα να του τις έχει υπαγορεύσει κάποιος άλλος, ή χρησιμοποιεί αρκετές λέξεις που συνήθως ακούμε από ενήλικες. Αυτό συμβαίνει επειδή -δυστυχώς- αυτά που λέει τα έχει ακούσει από τον άλλο γονιό.

-Το παιδί δεν επιδεικνύει καμία μεταμέλεια ούτε ενοχή για τη συμπεριφορά του αφού, για το ίδιο, είναι δικαιολογημένη.
-Το αποξενωμένο παιδί συνήθως βλέπει τα πάντα χωρίς καμία διαλλακτικότητα. Γι’ αυτό δεν υπάρχει μέση λύση. Όλα είναι ή άσπρο ή μαύρο. Ή καλό ή κακό. Έτσι ο γονιός σχεδόν δαιμονοποιείται αφού δεν του αναγνωρίζει ελαφρυντικά.

-Το παιδί επιμένει ότι δεν το έχει επηρεάσει κανένας και ότι η άποψή του για τον απομακρυσμένο γονιό βασίζεται αποκλειστικά σε δικά του συμπεράσματα και εντυπώσεις.

-Εξυψώνει, ηρωοποιεί και θεοποιεί τον γονιό με τον οποίο συντάσσεται και ο οποίος δεν αποκλείεται καθόλου να εκφράζεται επίσης εχθρικά για τον πρώην σύντροφό του μπροστά στο παιδί ή να προβαίνει σε πράξεις που υποδηλώνουν θυμό, εχθρότητα και άλλα αρνητικά συναισθήματα.

Όπως γίνεται αντιληπτό, το αποξενωμένο παιδί μαζεύει πολλή πικρία και αρνητικά συναισθήματα μέσα του, δυστυχώς πολλές φορές με τη «βοήθεια» (είτε αυτό γίνεται επί τούτου είτε από άγνοια και απροσεξία) του γονιού που συνήθως κερδίζει την επιμέλειά του και άρα περνάει περισσότερο χρόνο μαζί του. Έχουν υπάρξει ακόμα και αναφορές που το αποξενωμένο παιδί επεκτείνει αυτά τα συναισθήματα και σε άλλα «πεδία». Π.χ. στους συγγενείς του από τη μεριά του αποξενωμένου γονιού ή ακόμα και στα κατοικίδια που μπορεί έως πρότινος να λάτρευε αλλά τώρα να απορρίπτει στην περίπτωση που πια μετακόμισαν κι αυτά με τον άλλο γονιό.

Πάντως η αποξένωση μπορεί να έχει διάφορες διαβαθμίσεις ξεκινώντας από ήπιο βαθμό, αν το παιδί λ.χ. αρχικά δηλώνει ότι δε θέλει να δει τον γονιό του όμως τελικά όταν το κάνει απολαμβάνει το χρόνο μαζί του, και φτάνοντας σε πολύ μεγάλη ένταση αν το παιδί είναι απολύτως αρνητικό και η σχέση με το γονιό απειλείται σοβαρά.

Ο ρόλος των γονιών

Οι γονείς παίζουν καταλυτικό ρόλο στο πώς νιώθουν και πώς φέρονται τα παιδιά. Έτσι και στην περίπτωση της αποξένωσης. Ο ένας γονιός μπορεί να είναι ο άμεσα υπεύθυνος για τις απόψεις που υιοθετεί το παιδί για τον άλλο γονιό αν π.χ. εκφράζεται συνεχώς αρνητικά και υποτιμητικά γι’ αυτόν ή δηλητηριάζει τη σχέση τους με άλλους πιο «υπόγειους» τρόπους, όπως π.χ. να είναι υπερβολικά περιποιητικός μαζί του, να κάνει καλυμμένα «αστεία» εις βάρος του άλλου, λέει στο παιδί ότι ο άλλος γονιός τους εγκατέλειψε κ.ο.κ.

Επίσης, μπορεί να ενθαρρύνει τη στάση του παιδιού όταν αντί να επιμείνει να δει τον άλλο γονιό, του λέει π.χ. «Είσαι ελεύθερο να κάνεις ό,τι θες. Αν θες να πας, πήγαινε. Αν δε θες, μην πας». Ή αν εμποδίζει την επικοινωνία του άλλου γονιού με το παιδί αποκρύπτοντας π.χ. ότι το πήρε τηλέφωνο ή ότι πρότεινε μία δραστηριότητα.

Η αποξένωση επίσης μπορεί να ενταθεί αν ο ένας γονιός (συνήθως αυτός που μένει με το παιδί) δεν κάνει ό,τι μπορεί για να κρατήσει ενεργά και τον πρώην σύντροφό του στη ζωή του παιδιού. Αν π.χ. δεν τον ενημερώνει για κάποιο πρόβλημα που προέκυψε στο σχολείο ή για ένα περιστατικό που αφορά στην υγεία του, , για τις αγαπημένες του συνήθειες, έχει αφαιρέσει όλες τις φωτογραφίες του αποχωρήσαντα γονιού από το σπίτι κλπ

Μπορεί επίσης ένας γονιός να μην είναι καθόλου διαλλακτικός αν συμβεί κάτι και ο άλλος γονιός δεν μπορεί τελικά να δει το παιδί για κάποιο σοβαρό λόγο κ.ο.κ.

Τέλος, σε μια τέτοια κατάσταση, το παιδί μπορεί να εργαλειοποιηθεί ως φερέφωνο του κυρίαρχου γονιού (να το βάζει π.χ. να μεταφέρει μηνύματα στον πρώην σύντροφο) ή ως «κατάσκοπος» (αν π.χ. του ζητάει να αποκαλύψει τυχόν πράγματα που γνωρίζει για την προσωπική ζωή του άλλου γονιού και φυσικά κρίνοντας τις όποιες πιθανές επιλογές του).

Πρέπει πάντως να πούμε ότι η αποξένωση μπορεί να υποκινείται ίσως συχνότερα από τον γονιό που μένει με το παιδί ωστόσο αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να υποκινηθεί και από αυτόν που έχει μικρότερη επαφή μαζί του , συνήθως το πατέρα. Έτσι έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις στις οποίες ο υπαίτιος της αποξένωσης είναι κατά βάση η μητέρα καθώς συνήθως αναλαμβάνει την επιμέλεια του παιδιού και ως εκ τούτου έχει περισσότερες «ευκαιρίες» να το κάνει.

Ο Gardner αρχικά ισχυριζόταν ότι το 90% των γονιών που ευθύνονται για το φαινόμενο ήταν οι μητέρες μια και συνήθως είχαν μεγαλύτερη εγγύτητα -τόσο τοπική όσο και συναισθηματική- ως προς το παιδί. Ωστόσο, ο ίδιος αργότερα, δήλωσε ότι παρατήρησε μια μετατόπιση του ποσοστού σε 50-50 καθώς όπως φάνηκε η «πίτα» μοιράστηκε ανάμεσα σε μαμάδες και μπαμπάδες.

Έτσι, ειδικά τα τελευταία χρόνια, φαίνεται ότι και οι μπαμπάδες αναλαμβάνουν το λυπηρό αυτό ρόλο ακόμα και αν δεν έχουν την επιμέλεια (και άρα όσο χρόνο ίσως έχουν οι μαμάδες). Φαίνεται όμως ότι ακόμα και οι γονείς που δεν έχουν την επιμέλεια (είτε μαμάδες, είτε μπαμπάδες) μπορεί να επιστρατεύουν άλλα μέσα όπως π.χ. να καλοπιάνουν το παιδί με δώρα για να το κάνουν σύμμαχό τους.

Αλεξάνδρα Καππάτου 
Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος-Συγγραφέας
Χατζηκώστα 5 & Βασ. Σοφίας
1ος όροφος
Πλ. Μαβίλη TK 115 21
Τηλέφωνο 1:(+30) 210 64 522 54
Τηλέφωνο 2: (+30) 210 64 557 51
Web: http://www.akappatou.gr/