Απόν πένθος: Γιατί δεν πενθώ όπως θα «έπρεπε»;

Δεν έχω ακούσει ποτέ στη ζωή μου έναν άνθρωπο που θρηνεί να λέει «η θλίψη είναι ακριβώς όπως την περίμενα».

Η θλίψη και γενικά ο πόνος που προκύπτει μετά από μια απώλεια είναι γεμάτη εκπλήξεις, δυστυχώς όχι πάντα ευχάριστες. Έρχεται απροσδόκητα και σε διαλύει. Νομίζεις ότι είναι ένα μόνο πράγμα και στο τέλος αποδεικνύεται ότι πίσω απ’ αυτό το ένα πράγμα υπάρχουν πολλά περισσότερα.

Πολλοί άνθρωποι εξομολογούνται ότι η θλίψη και ο πόνος που αισθάνονται λόγω κάποιας απώλειας δεν είναι τόσο έντονος όσο τον περίμεναν. Παρόλο που κάτι τέτοιο είναι αρκετά κοινό, σπάνια αναγνωρίζεται, γι’ αυτό το λόγο οι άνθρωποι συχνά αναρωτιούνται «Τι μου συμβαίνει; Γιατί δεν πενθώ όπως θα έπρεπε»;

Το απόν πένθος ορίζεται στα λεξικά της ψυχολογίας ως μία μορφή σύνθετης θλίψης κατά την οποία ένα άτομο δεν δείχνει κανένα ή δείχνει ελάχιστα σημάδια δυσφορίας για το θάνατο κάποιου. Αυτό το είδος θλίψης θεωρείται ως μία εξασθενημένη απόκριση που προκύπτει από την άρνηση ή την αποφυγή της συναισθηματικής πραγματικότητας της απώλειας.

Οι περισσότερες περιγραφές και ορισμοί αναφέρουν το απόν πένθος ως κάτι σύνθετο ή περίπλοκο. Προφανώς υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες οι δυσκολίες αντιμετώπισης υπερβαίνουν τους κανόνες, ωστόσο δεν θέλουμε να επικεντρωθούμε στην παθολογία της εμπειρίας της (ημι)απουσίας της θλίψης ούτε θα μιλήσουμε για άλλες ψυχολογικές διαταραχές ή άλλες περίπλοκες αντιδράσεις θλίψης. Με τα θέματα αυτά θα ασχοληθούμε σε άλλο άρθρο.

Γιατί λοιπόν δεν πενθώ όπως θα «έπρεπε»;

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους ένα άτομο μπορεί να αισθάνεται ότι δεν θρηνεί το αναμενόμενο. Ανάμεσά τους η αποφυγή/άρνηση του γεγονότος και η σύγχυση που προκαλεί ο πόνος.

Η άποψη ενός ατόμου για το πως είναι και πόσο βιώνεται η θλίψη αρχίζει να διαμορφώνεται από νωρίς, πολύ πριν εμφανιστούν οι πρώτες προσωπικές απώλειες. Στην κοινωνία μας μια από τις πιο σημαντικές επιρροές είναι αυτό που βλέπουμε να απεικονίζεται στην τηλεόραση και στις ταινίες.

Είμαι σίγουρη ότι αν δεν υπήρχε η τηλεόραση θα είχαμε άλλη άποψη για το πένθος, πιο ρεαλιστική και μετριοπαθή, ωστόσο πολλά από αυτά που βλέπουμε και κυρίως θυμόμαστε είναι κυρίως δραματοποιημένες παραστάσεις, που μας βοηθούν να δημιουργήσουμε μια διαφορετική εικόνα για το πως είναι η θλίψη.

Κάτι ακόμα που διαμορφώνει τη γνώμη μας για το πένθος είναι η λεγόμενη συναισθηματική πρόβλεψη. Συναισθηματική πρόβλεψη είναι η διαδικασία κατά την οποία αντιμετωπίζουμε νοερά πιθανά μελλοντικά γεγονότα πριν αυτά συμβούν και προσπαθούμε να προβλέψουμε πως θα αισθανόμασταν και θα συμπεριφερόμασταν, αν συνέβαινε κάτι άσχημο, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου μας προσώπου.

Η συναισθηματική πρόβλεψη είναι κάτι που κάνουμε όλοι αρκετά συχνά ασχέτως αν είμαστε καλοί ή όχι σε αυτό. Παρόλο που είμαστε αρκετά ακριβείς στην πρόβλεψη του εάν τα γεγονότα αυτά μας δημιουργήσουν θετικά ή αρνητικά συναισθήματα, συχνά προβλέπουμε λάθος την ένταση και τη διάρκειας των συναισθηματικών μας αντιδράσεων. Με απλά λόγια ο πόνος συχνά λιγότερο έντονος σε σχέση με τις προσδοκίες μας και στο τέλος μόνο και μόνο επειδή αισθανόμαστε διαφορετικά απ’ αυτό που περιμέναμε, νομίζουμε ότι κάτι συμβαίνει και ότι κάτι δεν πάει καλά με εμάς.

Μία πολύ συχνή μορφή πένθους είναι το προληπτικό πένθος και συμβαίνει σε περιπτώσεις που ο θάνατος ενός αγαπημένου μας προσώπου αναμένεται να συμβεί στο άμεσο μέλλον. Αυτό συμβαίνει σε περιπτώσεις ανίατων ασθενειών κυρίως και αφορά ανθρώπους που είναι ηλικιωμένοι, είναι χρόνιοι χρήστες ουσιών, έχουν ιστορικό αυτοκτονικής συμπεριφοράς κ.α.

Το προληπτικό πένθος δεν σημαίνει ότι κάποιος θα θρηνήσει λιγότερο, επειδή αναμένει από ώρα σε ώρα το μοιραίο. Σημαίνει ότι έχει αρκετό χρόνο να επεξεργαστεί την απώλεια πριν συμβεί. Επίσης δημιουργεί σε ένα άτομο σκέψεις και συναισθήματα αντιφατικά με τη θλίψη. Για παράδειγμα ένα άτομο μπορεί να αισθάνεται ανακούφιση που ο πόνος του αγαπημένου του προσώπου τελείωσε ή μπορεί να αισθάνεται έτοιμο να επιστρέψει στην καθημερινότητά του πολύ πιο γρήγορα από το αναμενόμενο.

Ίσως μετά το θάνατο κάποιου αγαπημένου σου ατόμου να περιμένεις να σε συνεπάρει ένα τσουνάμι συναισθημάτων, αλλά αυτό να μη συμβεί. Πιστεύουμε ότι η θλίψη είναι κάτι το μεγάλο, κάτι το εξωπραγματικό, κάτι το μόνιμο, ωστόσο πολλές φορές οι άνθρωποι ανακαλύπτουμε ότι αυτό που έρχεται καμία σχέση δεν έχει με αυτό που περιμέναμε να έρθει.

Σοκ και δέος. Στην αρχή η πραγματικότητα του θανάτου μπορεί να μη μας αγγίξει καν. Σε κάποιο ημι-συνειδητό επίπεδο νομίζουμε ότι όλο αυτό ίσως να είναι ένα όνειρο από το οποίο θα ξυπνήσουμε. Τέτοιου είδους σκέψεις και συναισθήματα είναι φυσιολογικά, τόσο φυσιολογικά που όλοι οι μεγάλοι ψυχολόγοι και ψυχίατροι ασχολήθηκαν ενδελεχώς με το ρόλο της οξείας αντίδρασης στο πένθος. Συγκεκριμένα ο Kubler-Ross μίλησε για ένα από τα πρώτα συναισθήματα στο άκουσμα της κακής είδησης, που είναι η άρνηση, ο Worden για την αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας, ο Rando για την αναγνώριση της απώλειας και οι Bowlby και Parks επικεντρώθηκαν στην αντιμετώπιση του σοκ και του μουδιάσματος.

Παρόλο που οι εμπειρίες ποικίλλουν, είναι χρήσιμο οι άνθρωποι να αναγνωρίσουν ότι η οξεία αντίδραση στο πένθος μπορεί να αποτελεί μέρος της θλίψης ή για να το πούμε πιο σωστά να αποτελεί μέρος του αρχικού σταδίου της θλίψης.

Η φυσική απουσία ενός ανθρώπου που αγαπούσες, στην αρχή δεν φαντάζει πραγματική. Πολλοί άνθρωποι που πενθούν παραδέχονται ότι δεν αποδέχονται τη θλίψη ως πραγματική μέχρι να δουν ένα άτομο ή ένα αντικείμενο ή να βρεθούν σε ένα μέρος που σχετίζεται άμεσα με το άτομο που «έφυγε». Ένας αναγνώστης μας, ο οποίος δεν ήταν εκεί όταν η μητέρα του πέθανε μας είπε πως όταν επέστρεψε, περίμενε να βρει στο σπίτι τα πράγματα της μητέρας του εκεί που τα είχε αφήσει και όταν βρήκε το σπίτι άδειο τότε πραγματικά συνειδητοποίησε ότι είχε φύγει.

Στο διάστημα που ακολουθεί το θάνατο ενός αγαπημένου μας προσώπου υπάρχουν συχνά τόσα πολλά πράγματα να κάνουμε. Κάποιος πρέπει να αναλάβει τη γραφειοκρατία, να φροντίσει τα παιδιά αν υπάρχουν, να κάνει όσα έπρεπε να κάνει ο αποβιώσας και πολλά άλλα. Είναι σύνηθες φαινόμενο οι άνθρωποι να νιώθουν ότι το πένθος και ο πόνος εξαιτίας της απώλειας δεν θα σταματήσει μέχρις ότου όλες οι βασικές ανάγκες των φίλων και της οικογένειας να ικανοποιηθούν.

Όπως αναφέρεται και στον ορισμό του απόντος πένθους που αναφέραμε παραπάνω, είναι συχνό το φαινόμενο της χρόνιας αποφυγής και της άρνησης. Όταν μιλάμε για την αποφυγή σε σχέση με τη θλίψη αναφερόμαστε συνήθως στη βιωματική αποφυγή. Η βιωματική αποφυγή είναι μια προσπάθεια να αποκλείσουμε, να μειώσουμε ή και να αλλάξουμε δυσάρεστες σκέψεις, συναισθήματα ή ψυχοσωματικές αντιδράσεις. Πρόκειται για εσωτερικές εμπειρίες που θεωρούνται επώδυνες ή απειλητικές και συνήθως συμπεριλαμβάνουν το φόβο της απώλειας ελέγχου, της αμηχανίας, της πρόκλησης σωματικών βλαβών και σκέψεις και συναισθήματα όπως ντροπή, ενοχές, απελπισία, απομόνωση και άλλα.

Ως ένα βαθμό η αποφυγή/άρνηση της πραγματικότητας κατά τη διάρκεια του πένθους είναι φυσιολογική, αν όμως δεν αντιμετωπιστεί προκύπτουν περαιτέρω προβλήματα: αρνείσαι να μιλήσεις για την απώλεια ή να παραδεχτείς τη θλίψη σου ακόμα και στον εαυτό σου, λες «είμαι καλά» και αρνείσαι να αναγνωρίσεις τις επιπτώσεις της απώλειας, αποφεύγεις τις αναμνήσεις και ό, τι γενικά σου θυμίζει το άτομο που χάθηκε, εστιάζεις κι αφιερώνεις όλο σου το χρόνο και την ενέργεια στη φροντίδα των άλλων παραμελώντας τις δικές σου ανάγκες και χρησιμοποιείς διάφορες ουσίες και σκευάσματα που θα σε βοηθήσουν να ηρεμήσεις και να ξεχάσεις.

Όταν το άτομο που φεύγει από τη ζωή είναι μακρινός σου συγγενής, αισθάνεσαι την ανάγκη να το τιμήσεις όπως του αξίζει, ας είμαστε όμως ειλικρινείς. Το ότι κάποιος είναι συγγενής σου και είχατε επαφές κάποτε δεν λέει τίποτα. Συχνά χανόμαστε με άτομα που ανήκουν στην ίδια ευρύτερη οικογένεια και έχουμε να βρεθούμε χρόνια, οπότε στο άκουσμα του θανάτου τους θα λυπηθείς μεν, αλλά δεν θα νιώσεις την ανάγκη να τους πενθήσεις με την κανονική σημασία της λέξης. Δεν πρέπει να αισθάνεσαι άσχημα. Δεν είναι ότι δεν πονάς. Σίγουρα πονάς, απλά το εκφράζεις με ένα τρόπο διαφορετικό απ’ αυτόν που περίμενες ή με λιγότερη ένταση απ’ όσο περίμενες (κοινώς το παίρνεις πιο ψύχραιμα και δεν το αφήνεις να σε πάρει από κάτω). Ίσως από την άλλη πονάς περισσότερο για το γεγονός ότι χάθηκε κάθε ελπίδα να γνωρίσεις καλύτερα το άτομο αυτό κάποια μέρα.

Πηγή: whatsyourgrief.com