Πότε και πώς παίρνει η Πρόνοια παιδί; Αφαίρεση γονικής μέριμνας και εγκλεισμός σε ίδρυμα

Ενόψει των καθημερινών πλέον φαινομένων βίας, κακοποίησης και κακομεταχείρισης παιδιών, έχει αναδειχθεί σε ένα από τα πλέον φλέγοντα ζητήματα αυτό της νομικής προστασίας των παιδιών που υφίστανται τέτοιου είδους συμπεριφορές.

Ο νόμος (άρθρα 1532 – 1533 του Αστικού Κώδικα) παρέχει την δυνατότητα δικαστικής επέμβασης στην άσκηση της γονικής μέριμνας ενός παιδιού όταν συντρέχει περίπτωση κακής άσκησής της από τον γονέα ή τους γονείς και, ειδικότερα, όταν ένας από τους δύο γονείς ή και οι δύο παραβαίνουν τα καθήκοντα που τους επιβάλλει το λειτούργημά τους για την επιμέλεια του τέκνου ή την διοίκηση της περιουσίας του ή ασκούν το λειτούργημα αυτό καταχρηστικά ή δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν σε αυτό. Η δικαστική ρύθμιση της άσκησης της γονικής μέριμνας του τέκνου δεν εμποδίζεται μάλιστα ακόμη και αν έχει προηγηθεί η δικαστική ρύθμιση της επιμέλειάς του (άρθρα 1513 – 1514 του Αστικού Κώδικα) μέσω της ανάθεσης αυτής στον έναν από τους δύο γονείς.

Ι. Έννοια και φύση του δικαιώματος γονικής μέριμνας

Η γονική μέριμνα (καθήκον και δικαίωμα του γονέα) περιλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου, τη διοίκηση της περιουσίας και την εκπροσώπηση του τέκνου σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, που αφορούν το πρόσωπο ή την περιουσία του (άρθρο 1510 παρ. 1 ΑΚ). Η γονική μέριμνα αποτελεί «λειτουργικό δικαίωμα», που σημαίνει συνακόλουθα ότι αποτελεί δικαίωμα υποχρεωτικό, απαράγραπτο, απόλυτο και προσωποπαγές. Έτσι, οι γονείς δεν έχουν την δυνατότητα να παραιτηθούν από αυτό ούτε να το μεταβιβάσουν σε άλλον, παρά μόνο να αναθέσουν ορισμένες μεμονωμένες πράξεις άσκησης της γονικής μέριμνας σε τρίτους. Η μόνη δυνατότητα που τους παρέχεται σε περίπτωση που δεν επιθυμούν να ασκούν την γονική μέριμνα του τέκνου τους είναι αυτή που προβλέπεται στο άρθρο 1535 του Αστικού Κώδικα, σύμφωνα με το οποίο δίνεται η δυνατότητα στους γονείς – φορείς της γονικής μέριμνας να αναλάβουν την πρωτοβουλία κίνησης μίας δίκης με αίτησή τους προς το Δικαστήριο (διαδικασία εκούσιας δικαιοδοσίας), προκειμένου να τους αφαιρέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας αν συντρέχει προς τούτο κάποιος σπουδαίος λόγος, υποδεικνύοντας παράλληλα και τον τρίτο, που θα πρέπει να δέχεται να αναλάβει την άσκηση της γονικής μέριμνας.

ΙΙ. Περιπτώσεις κακής άσκησης της γονικής μέριμνας

Στην έννοια της «κακής άσκησης» της γονικής μέριμνας εντάσσεται κάθε περίπτωση παράβασης εκ μέρους του γονέα των υποχρεώσεων που συνεπάγεται η ιδιότητά του ως φορέα ασκήσεως της γονικής μέριμνας. Έτσι, κακή άσκηση της γονικής μέριμνας συνιστά κάθε περίπτωση άσκησης βίας εις βάρος του ανηλίκου (σωματικής, λεκτικής, ψυχολογικής), η μη τήρηση της υποχρέωσης διατροφής του τέκνου, η παρεμπόδιση του άλλου γονέα στην άσκηση του δικαιώματος της επικοινωνίας με το τέκνο και εν γένει η παράβαση των γονικών του καθηκόντων. Επίσης, κακή άσκηση της γονικής μέριμνας συνιστά και η διαμόρφωση από τους γονείς ενός ακατάλληλου περιβάλλοντος διαβίωσης για το παιδί, η κακή διοίκηση της περιουσίας του παιδιού, καθώς και η μη επίπληξη στον ανήλικο που επιδεικνύει παραβατική συμπεριφορά.

Σε κάθε περίπτωση, το αν συντρέχει ή όχι περίπτωση κακής άσκησης της γονικής μέριμνας του τέκνου κρίνεται πάντοτε με γνώμονα το αληθές συμφέρον του τέκνου και τις ιδιαίτερες περιστάσεις της κάθε περίπτωσης.

ΙΙΙ. Η αφαίρεση της γονικής μέριμνας με δικαστική απόφαση

Σύμφωνα με το άρθρο 1532 του Αστικού Κώδικα ορίζεται ότι σε περίπτωση κακής άσκησης της γονικής μέριμνας, όπως αυτή περιγράφηκε ανωτέρω, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο, δηλαδή μεταξύ των άλλων αφαίρεση μερική ή ολική μόνον της επιμέλειας ή της ασκήσεως της γονικής μέριμνας, διορισμό επιτρόπου, ανάθεση της φροντίδας σε ανάδοχη οικογένεια ή σε ίδρυμα.

Έτσι, η άσκηση της γονικής μέριμνας του τέκνου μπορεί να ανατεθεί σε κάποιο πρόσωπο του οικογενειακού περιβάλλοντος (είτε στον άλλον γονέα είτε σε παππούδες, γιαγιάδες κ.ο.κ), σε τρίτο πρόσωπο (όπως λ.χ. σε ανάδοχη οικογένεια ή επίτροπο) ή ακόμη και σε κάποιο ίδρυμα ή φορέα επίβλεψης. Η αφαίρεση της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς και η ανάθεσή της σε τρίτο πρόσωπο διατάσσεται μόνο ως έσχατο μέσο και λύση, όταν άλλα μέτρα έμειναν χωρίς αποτέλεσμα ή κρίνεται ότι δεν επαρκούν για να αποτρέψουν τον κίνδυνο σωματικής, πνευματικής ή ψυχικής υγείας του τέκνου.

Ο τρίτος στον οποίο μπορεί να ανατεθεί η άσκηση της γονικής μέριμνας του τέκνου είναι καταρχήν μία κατάλληλη, κατά προτίμηση συγγενική οικογένεια, και μόνο αν αυτό δεν είναι δυνατόν, ένα κατάλληλο ίδρυμα. Σε κάθε περίπτωση, πριν αποφασίσει το δικαστήριο, οφείλει να λαμβάνει υπόψη και να ελέγχει το ήθος, τις βιοτικές συνθήκες και την εν γένει καταλληλότητα του τρίτου προσώπου, στηριζόμενο σε έκθεση που συντάσσεται από την αρμόδια κοινωνική υπηρεσία, έκθεση η οποία είναι απαραίτητη ακόμη και αν η ανάθεση της γονικής μέριμνας γίνεται σε κάποιο ίδρυμα.

Η αίτηση ενώπιον του Δικαστηρίου μπορεί να ασκηθεί από τον άλλον γονέα, από τους πλησιέστερους συγγενείς του τέκνου, από τον εισαγγελέα, ενώ η σχετική απόφαση μπορεί να ληφθεί ακόμη και αυτεπαγγέλτως από το δικαστήριο. Αρμόδιο για την εκδίκαση της σχετικής αίτησης είναι το Μονομελές Πρωτοδικείο, το οποίο δικάζει κατά την διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας.

Ο νόμος ορίζει ότι για να επέλθει το αποτέλεσμα της αφαίρεσης της γονικής μέριμνας, θα πρέπει προηγουμένως να έχουν εξαντληθεί όλα τα άλλα επιεικέστερα μέτρα και να κρίνεται ότι αυτά είναι ανεπαρκή ή αναποτελεσματικά, πάντοτε με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου. Στην περίπτωση που υποβληθεί αίτηση για αφαίρεση της γονικής μέριμνας, σύμφωνα με τον νόμο καθιερώνεται στάδιο υποχρεωτικής προδικασίας, που περιλαμβάνει την κοινωνική έρευνα και τη σύνταξη κατόπιν αυτής αναλυτικής έκθεσης. Το δικαστήριο επίσης πριν από την έκδοση της απόφασής του έχει δικαίωμα να ζητήσει ακρόαση του τέκνου ανάλογα με την ωριμότητα ή να διατάξει τη διενέργεια πραγματογνωμοσύνης.

Εκτός από την αφαίρεση της γονικής μέριμνας, που αποτελεί άλλωστε και το επαχθέστερο μέτρο, το δικαστήριο έχει την δυνατότητα να διατάξει και επιεικέστερα μέτρα, όπως λ.χ. την ανάθεση του τέκνου σε υπεύθυνο πρόσωπο φύλαξης για ορισμένα χρονικά διαστήματα απουσίας τους, την υποχρέωσή τους να δεχθούν την συμβουλευτική συνδρομή τρίτου ειδικού κ.ο.κ.

IV. Η αφαίρεση της γονικής μέριμνας με διάταξη Εισαγγελέα σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις

Εκτός της προπεριγραφόμενης δυνατότητας να αφαιρεθεί η άσκηση της γονικής μέριμνας με δικαστική απόφαση, ο νόμος (άρθρο 1532 παρ. 3 ΑΚ) προβλέπει ότι σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις που υφίσταται κακή άσκηση της γονικής μέριμνας και επίκειται άμεσος κίνδυνος για τη σωματική ή την ψυχική υγεία του ανηλίκου τέκνου, ο εισαγγελέας μπορεί να διατάσσει κάθε πρόσφορο μέτρο για την προστασία του τέκνου μέχρι την έκδοση απόφασης του δικαστηρίου, στο οποίο ο εισαγγελέας πρέπει να απευθύνεται εντός τριάντα (30) ημερών.

Βάσει της συγκεκριμένης νομοθετικής πρόβλεψης, ο ρόλος του Εισαγγελέα ανηλίκων αποβαίνει ιδιαιτέρως καθοριστικός, αφού κάθε μέρα προκύπτουν δυσάρεστα περιστατικά με θύματα τους ανηλίκους, όπως παραμέληση, εγκατάλειψη, κακοποίηση λεκτική, σωματική και σεξουαλική, ηθική εξόντωση και καταναγκασμός, που οδηγούν τα παιδιά σε απόγνωση, σε φυγή, σε αλητεία και τελικώς στα ναρκωτικά και στην παραβατικότητα.

Μεταξύ των πρόσφορων μέτρων που μπορεί να διατάξει ο Εισαγγελέας εκδίδοντας σχετική εισαγγελική διάταξη, περιλαμβάνεται η προσωρινή ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας του τέκνου σε βρεφοκομείο, σε ίδρυμα, σε χώρο φιλοξενίας (λ.χ. το Χαμόγελο του Παιδιού) ή και σε κάποιο τρίτο πρόσωπο, ιδίως συγγενικό (λ.χ. σε γιαγιά, σε θεία κ.ο.κ). Ο Εισαγγελέας μάλιστα είναι επιφορτισμένος με την παρακολούθηση της ζωής των ανηλίκων, με αποτέλεσμα να επεμβαίνει όταν κρίνεται απαραίτητη οποιαδήποτε αλλαγή των συνθηκών, η πιο ενδεικτική των οποίων είναι η ανάπτυξη του ανηλίκου και η μεταβολή των αναγκών του σε κάθε αναπτυξιακή φάση. Όπως προαναφέρθηκε, η εισαγγελική διάταξη που εκδίδεται σύμφωνα με τα ανωτέρω είναι εξ ορισμού προσωρινή, αφού ο εισαγγελέας υποχρεούται εντός τριάντα (30) ημερών να απευθυνθεί στο αρμόδιο δικαστήριο, το οποίο είναι και το τελικώς αρμόδιο για να κρίνει αναφορικά με το ζήτημα της άσκησης της γονικής μέριμνας.

Σε περίπτωση επομένως που ο αρμόδιος εισαγγελέας δεν απευθυνθεί εντός της συγκεκριμένης προθεσμίας στο αρμόδιο δικαστήριο, η εισαγγελική διάταξη χάνει την ισχύ της, αποτέλεσμα το οποίο επέρχεται και σε περίπτωση που ο εισαγγελέας προβεί σε ανάκληση της εκδοθείσας διάταξης ή αν εκδοθεί απόφαση του αρμοδίου δικαστηρίου αναφορικά με το εν λόγω θέμα. Περαιτέρω, αξίζει να σημειωθεί ότι η επέμβαση του Εισαγγελέα δεν γίνεται μόνο αυτεπαγγέλτως, αλλά και κατόπιν αίτησης ακόμη και του ίδιου του γονέα που ασκεί την επιμέλεια του ανηλίκου τέκνου του ή οποιουδήποτε άλλου νομιμοποιούμενου προσώπου (όπως λ.χ. στενών συγγενικών προσώπων ή κάποιου αρμόδιου κοινωνικού φορέα).

Για να ανατρέψει την εν λόγω εισαγγελική διάταξη ο γονέας και να του ανατεθεί εκ νέου η άσκηση της γονικής μέριμνας του τέκνου του, έχει την δυνατότητα είτε να ζητήσει από τον αρμόδιο εισαγγελέα ανηλίκων να ανακαλέσει την εκδοθείσα διάταξη επικαλούμενος την συνδρομή νέων πραγματικών περιστατικών, είτε να απευθυνθεί στο αρμόδιο δικαστήριο, το οποίο είναι και το τελικώς αρμόδιο να αποφανθεί. Το δικαστήριο μάλιστα δεν δεσμεύεται σε καμία περίπτωση από την διάταξη του Εισαγγελέα και διατηρεί την δυνατότητα να αποφανθεί διαφορετικά.

Δάφνη Ι. Σιώπη
Δικηγόρος LLM
Αγ. Σοφίας 24
Θεσσαλονίκη 54622
Τηλ: 2313 079293
Κιν: 6977568673
Email: dsiopi.law@gmail.com