Μονογονεϊκή οικογένεια: Η μετάβαση και ο φιλικός κύκλος

Ο τρόπος που βιώνουν τα μέλη της οικογένειας μία αλλαγή, όπως το διαζύγιο ή το θάνατο ενός γονέα, ποικίλει. Η ‘τυπική’ μορφή της οικογένειας, όπου και οι δύο γονείς μοιράζονται τις χαρές και τις δυσκολίες, αλλάζει. Ο γονέας που ζει και μεγαλώνει τα παιδιά, για το μεγαλύτερο διάστημα (ή όλο το διάστημα), παίρνει τα ινία στα χέρια του προσπαθώντας να διαχειριστεί την καθημερινότητα. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και οι περιπτώσεις όπου μία γυναίκα ή ένας άντρας αναλαμβάνει να μεγαλώσει μόνη ή μόνος ένα παιδί. Και στις τρεις περιπτώσεις αναφερόμαστε σε μονογονεϊκές οικογένειες.

Οι κοινωνικοί επιστήμονες λένε ότι η ικανότητα προσαρμογής τόσο στο διαζύγιο και την απώλεια του ενός γονέα, όσο και στην δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας σχετίζεται με την πηγή οικονομικών πόρων, την ικανότητα δημιουργίας νέων ‘στενών’ σχέσεων, την ηλικία του ατόμου, την κουλτούρα, καθώς και το ήδη υπάρχον κοινωνικό δίκτυο του μονογονέα (Ritzer, 2013). Όμως, επίσης πολλοί σημαντικοί παράγοντες είναι η ιδιοσυγκρασία του ατόμου (η προσωπικότητά του), η φύση της σχέσης που είχε με το σύντροφο, ο τρόπος που βγαίνει το άτομο μέσα από αυτή, καθώς και η εμπειρία που έχει από προηγούμενες μεγάλες αλλαγές στη ζωή του.

Για παράδειγμα, έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει μεγάλη διαφοροποίηση στον τρόπο που θα βιώσει το άτομο το διαζύγιο και το μονογονεϊκό ρόλο. Στο ένα άκρο του συνεχούς το άτομο μπορεί να νιώσει απελευθέρωση και ενδυνάμωση και σαν αποτέλεσμα να έχει μεγαλύτερη επαγγελματική επιτυχία, και κοινωνική δραστηριότητα, καθώς και να βιώνει μεγαλύτερη ικανοποίηση με τη διαχείριση του γονεϊκού ρόλου. Ενώ στο άλλο άκρο, μπορεί να αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες, να έχει συναισθηματικές διακυμάνσεις και ψυχοσωματικά προβλήματα (π.χ., Kimmel, 2011) καθώς και ο κοινωνικός του κύκλος να έχει υποστεί συρρίκνωση.

Η περίοδος κατά την οποία διαπιστώνονται οι περισσότερες δυσκολίες είναι, συνήθως, το πρώτο διάστημα (το οποίο διαφέρει χρονικά από άτομο σε άτομο) μετά το διαζύγιο, την απώλεια συντρόφου ή/και την δημιουργία της μονογονεϊκής οικογένειας (με την γέννηση του παιδιού). Και στις τρεις περιπτώσεις ο γονέας βιώνει πολλαπλές αλλαγές.

Διαζύγιο – Πένθος

«Το τέλος σηματοδοτεί μία νέα αρχή’ μου λένε. Πόσο δύσκολο είναι να το ακούσω και να αφήσω το παρελθόν μου και να κάνω το επόμενο βήμα, ‘μια νέα αρχή’. Φοβάμαι. Αναρωτιέμαι πόσο νέα αρχή είναι αυτό που βιώνω, όταν στην πραγματικότητα μεγαλώνω το παιδί μας και κουβαλάω όλες αυτές τις εικόνες, τα συναισθήματα… Στρέφω την προσοχή μου στους φίλους μας, στους φίλους μου… Ποιοι  είναι όμως οι φίλοι μου; Που είναι; Εγώ που είμαι;»

Το άτομο χάνει τον/την σύντροφό του και καλείται να αλλάξει συμπεριφορές και συνήθειες  αναλαμβάνοντας όλες τις ευθύνες της οικογένειας. Αφήνει πίσω του αυτό που έκανε μέχρι χτες και καλείται να αναλάβει νέους πολλαπλούς ρόλους. Τελειώνει ένα κεφάλαιο στη ζωή του και εισέρχεται στο επόμενο μεταφέροντας την απώλεια του. Στο διάστημα της απώλειας, που προσομοιάζει το πένθος, το άτομο περνάει από διάφορα στάδια. (1) Ξεκινάει από το σοκ, το μούδιασμα και τη δυσπιστία, (2) περνάει στην εμμονή της αναζήτησης του ατόμου που έχει «φύγει» νιώθοντας οργή και αδικία, (3) συνεχίζει με την παραίτηση για αναζήτηση του απόντα (της απούσας) βιώνοντας καταθλιπτικό συναίσθημα και (4) καταλήγει στην παραδοχή της απώλειας με επιστροφή στην ενεργή ζωή (Bowlby, 1980). Φυσικά, το κάθε άτομο περνάει από το ένα στάδιο στο άλλο ακολουθώντας την δική του σειρά με το δικό του τρόπο και πολλές φορές μοιάζει να βιώνει συναισθήματα από δύο διαφορετικά στάδια (π.χ., οργή και καταθλιπτικό συναίσθημα).

Στη νέα κατάσταση πραγμάτων το άτομο βιώνει αντίθετα συναισθήματα. Πολλές φορές είναι υποτονικό και κλείνεται στον εαυτού του, ενώ κάποιες άλλες πάλι είναι υπερδραστήριο και επιθυμεί να βρίσκεται μέσα σε κόσμο. Επίσης, έχει την τάση να παλινδρομεί προσκολλώντας στην γονεϊκή οικογένεια ή σε πολύ κοντινούς φίλους για ασφάλεια και βοήθεια. Το άτομο χρειάζεται χρόνο για να δει να επουλώνεται το τραύμα του. Συγχρόνως, όμως, καλείται να αντιμετωπίζει καθημερινά τις συναισθηματικές και συμπεριφορικές διακυμάνσεις των παιδιών του και να ανταποκρίνεται στις επαγγελματικές απαιτήσεις, με αποτέλεσμα να ζει σε δύο ταχύτητες.

Αναπόφευκτα, ζώντας σε μία τέτοια συναισθηματική ένταση, το άτομο μπορεί να επικοινωνεί διπλά μηνύματα στον περίγυρό του. Θέλει να είναι με τους φίλους του ή προτιμά την απομόνωσή του; Κάποιες φορές νιώθει ότι οι φίλοι του εξαφανίζονται ή κάποιες άλλες δεν έχει όρεξη να δει κανέναν.

Από την άλλη, ο φιλικός κύκλος του ζευγαριού δέχεται την δόνηση της αλλαγής και αντιδρά όπως όταν ένα μεγάλο βότσαλο πέφτει στην λίμνη. Η λίμνη αναταράσσεται, χάνει την προσωπική της ισορροπία και μερική ποσότητα νερού πετάγεται προς τα έξω και εξατμίζεται. Όπως και ο μονογονέας, έτσι και ο κάθε φίλος βιώνει την αλλαγή μοναδικά χρησιμοποιώντας τους δικούς του ‘μηχανισμούς αντιμετώπισης’. Σημαντικό ρόλο παίζει η εγγύτητα της σχέσης. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα με το βότσαλο και τη λίμνη, διαφορετικά επηρεάζεται το σημείο που πέφτει το βότσαλο από το σημείο που βρίσκεται ένα μέτρο μακριά. Το πρώτο διάστημα, και οι κοντινοί φίλοι βιώνουν το σοκ, δυσπιστούν και θυμώνουν ως προς τη νέα κατάσταση.

Στο διαζύγιο, συνήθως και οι φίλοι παίρνουν διαζύγιο υποστηρίζοντας τις διαφορετικές πλευρές με αποτέλεσμα η ‘παρέα’ ή ο ‘κοινωνικός ιστός’ γύρω από το ζευγάρι να διαλύεται. Η συμπεριφορά των φίλων, όμως, τείνει να ‘καθρεφτίζει’ το χαρακτήρα του διαζυγίου. Όταν το διαζύγιο είναι επιλογή και των δύο μελών, τότε υπάρχει ηπιότερο κλίμα και στις φιλικές σχέσεις. Η αλλαγή βιώνεται λιγότερο τραυματικά και έτσι η διαδικασία του αποχωρισμού μπορεί να πραγματοποιηθεί. Αντίθετα, όταν ο χωρισμός είναι επιθυμία του ενός και συνοδεύεται από πολλές εντάσεις, τότε η κατάσταση είναι ‘εμπόλεμη’ και δημιουργούνται δύο στρατόπεδα με ανάλογα συναισθήματα (π.χ., οργή, ζήλια, αδικία). Έτσι, τόσο για το μονογονέα όσο και για τους φίλους, η διαδικασία της απώλειας μπλοκάρεται.

Στο πένθος, το άτομο μέσα από την απώλεια του συντρόφου του έρχεται αντιμέτωπο και τη δική του περατότητα (Yalom, 2008). Παράλληλα με τη διαδικασία της συνειδητοποίησης της απώλειας του συντρόφου του, μπορεί να  βιώνει φόβο και ανασφάλεια για το δικό του τέλος. Τα παιδιά, η ευρύτερη οικογένεια, οι φίλοι περιβάλλονται από την ίδια ατμόσφαιρα. Οι φίλοι βιώνοντας το προσωπικό τους πένθος, προσπαθούν να κατανοήσουν τι έχει συμβεί, πόσο τους έχει επηρεάσει το γεγονός και πως μπορούν να συμπαρασταθούν. Πάλι, ο τρόπος που θα λειτουργήσουν έχει να κάνει με το πώς οι ίδιοι μπορούν να πενθούν, τι είδος σχέση είχαν με τον απόντα καθώς και τι μηχανισμούς αντιμετώπισης ενεργοποιούν σε δύσκολες καταστάσεις. Πολλοί αποσύρονται γιατί νιώθουν περίεργα, ενοχικά, φοβούνται για το δικό τους θάνατο και συνήθως λένε «δεν ξέρω τι να πω». Ο θάνατος έχει αφήσει τόσο μεγάλο κενό που κάνει τις λέξεις να ακούγονται σαν καμπάνες. Νιώθουν ακινητοποιημένοι. Εκείνοι που έχουν αφυπνιστεί παλιότερα από το θάνατο κάποιου κοντινού τους προσώπου, αναβιώνουν το πένθος μέσα από το παρόν, έχοντας ίσως περισσότερη γνώση  κα έτσι γνωρίζουν ότι δεν χρειάζεται να πουν κάτι, αρκεί να είναι παρόντες.

Μονογονέας: ‘κατά συνθήκη’ ή ‘κατ’ επιλογή’

Συνήθως ένα άτομο, που  στις περισσότερες περιπτώσεις είναι γυναίκα, αποφασίζει να γίνει μονογονέας για διάφορους λόγους. Μερικά παραδείγματα αφορούν τον πατέρα που δεν θέλει να αναγνωρίσει το παιδί, ή εκείνον που ζει στο εξωτερικό, ή εκείνον που εγκαταλείπει μητέρα και παιδιά, ή εκείνη που δεν επιθυμεί να μπει σε μία σχέση (ή/και να παντρευτεί) για να γεννήσει ή να υιοθετήσει ένα παιδί (Ritzer, 2013). Με τα παραπάνω παραδείγματα μπορούμε να πούμε ότι μία μονογονεϊκή οικογένεια μπορεί να δημιουργηθεί είτε κατά συνθήκη (π.χ., μετά από σύγκρουση, εγκατάληψη) είτε κατ’ επιλογή.

Ο τρόπος που βιώνει την αλλαγή (απώλεια ή εγκατάλειψη) ο ‘κατά συνθήκη’ μονογονέας προσομοιάζει αυτόν του διαζευγμένου. Η διαφορά είναι ότι ο ‘κατά συνθήκη’ μονογονέας στιγματίζεται εντονότερα από το κοινωνικό δίκτυο στο οποίο ανήκει. Συχνά, οι συγγενείς και οι φίλοι του ασκούν κριτική και τον συμβουλεύουν για το ‘πως θα ‘πρεπε να διαχειριστεί την καθημερινότητα με αποτέλεσμα να δημιουργούνται νέες συγκρούσεις και ο μονογονέας να πληγώνεται να κλείνεται στον εαυτό του και να αναρωτιέται ‘ποιοι είναι φίλοι μου πραγματικά;’

Αντίθετα η ‘κατ’ επιλογή’ μονογονέας εισέρχεται στο μονογονεϊκό ρόλο έχοντας διαφορετική εμπειρία. Για παράδειγμα, ο χρόνος που έχει επενδύσει μία γυναίκα για να καταλήξει στην απόφαση αυτή και οι πηγές της στήριξης που έχει (ή θα έχει) καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό και τα επόμενα στάδια της εξέλιξής της σαν μονογονέα. Και στην περίπτωση αυτή όμως, το άτομο θα βιώσει μία μεγάλη αλλαγή στη ζωή του. ‘Θα αφήσει κάτι πίσω του για να ξεκινήσει κάτι άλλο’. Υπάρχει μία μορφή απώλειας η οποία, όμως, βιώνεται διαφορετικά από αυτές του διαζυγίου ή του πένθους, γιατί συγχρόνως υπάρχει η προσμονή της νέας ζωής.

Είναι πιθανό, το άτομο να βιώνει ανάμεικτα συναισθήματα. Από την μία μπορεί να υπάρχει η ανακούφιση της απόφασης για το επόμενο βήμα (‘θα γίνω μητέρα’), χαρά και ενθουσιασμός για τον ερχομό του παιδιού, από την άλλη μπορεί να νιώθει το βάρος της ευθύνης για το μέλλον και τη μοναξιά που μπορεί να βιώσει μέσα σ’ αυτό.

Σημαντικό ρόλο στην μετάβαση αυτή παίζει η στήριξη που έχει από την οικογένειά της, ή/και τους φίλους της. Είναι κοντά της ή την απορρίπτουν και αποσύρονται; Είναι επικριτικοί και της υποδεικνύουν τι να κάνει συνεχώς ή την ενισχύουν με την στάση τους;

Η αλλαγή του σκηνικού στη ζωή ενός ατόμου που αναλαμβάνει το μονογονεϊκό ρόλο έχει συναισθηματικές, ψυχολογικές, κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Ο μονογονέας έχει ανάγκη τόσο  την εσωστρέφεια ή την απομόνωση για να μεταβολίσει την απώλεια όσο και την συντροφιά και την στήριξη των κοντινών του ανθρώπων. Έτσι, αλλάζοντας θέσεις στο δίπολο αυτό το άτομο βιώνει την μετάβαση στο νέο κεφάλαιο της ζωής του.

Βιβλιογραφία

Bowlby, J. (1980). Attachment and Loss,  (v.3): Loss – Sadness and Depression. New York: Basic Books.
Kimmel, M. (2011). The Gendered Society. New York: Oxford University Press.
Ritzer, G. (2013). Introduction to Sociology. Los Angeles: Sage.
Yalom, I. D. (2008) Στον Κήπο του Επίκουρου: Αφήνοντας Πίσω τον Τρόμο του Θανάτου. Αθήνα: Άγρα.

Ψ-Δίκτυο
Δρ. Ιουλία Παπάζογλου
Παιδοψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
Παπαρρηγοπούλου 4, Γκύζη (Στάση Σόνια – Λ. Αλεξάνδρας).
Τηλέφωνο: 697 64 38 167
e-mail: info.psydiktyo@gmail.com
Web: www.psy-diktyo.gr