Η επέλαση των Singles, κατακτά τον πλανήτη

Η μέχρι πρότινος «αόρατη» κοινωνική ομάδα αρχίζει να γιγαντώνεται δημογραφικά κουβαλώντας στις αποσκευές της νέους τρόπους δικτύωσης, νέα αξιακά και καταναλωτικά πρότυπα

Σήμερα 277 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως ζουν μόνοι, ενώ για πρώτη φορά στην ιστορία των ΗΠΑ οι άγαμοι είναι περισσότεροι από τους παντρεμένους.

Παρότι δεν συμπεριλήφθηκε (παρά μόνο ως μουσικός όρος) στο νεοαφιχθέν Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, ο single είναι εδώ για να μείνει (για λόγους συνεννόησης, ο ορισμός που δίνουμε εδώ είναι ο «διαβιών μόνος»). Οι δημογραφικές αναταράξεις ανά τον πλανήτη αλλάζουν τον κοινωνικό χάρτη και ο 21ος αιώνας υποτάσσεται αργά αλλά σταθερά στη σαγήνη μιας νέας ατομικότητας. Σήμερα 277 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως ζουν μόνοι, για πρώτη φορά στην ιστορία των ΗΠΑ οι άγαμοι είναι περισσότεροι από τους παντρεμένους, ενώ η Εurostat εκτιμά ότι έως το 2025 η Ευρώπη θα διαθέτει 62 εκατομμύρια μονοπρόσωπα νοικοκυριά. Ακόμη και ο Περσικός Κόλπος έχει αρχίσει να υποκύπτει στο solo lifestyle. Σύμφωνα με δημοσίευμα του «Economist», το 2012 στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ένα 60% των γυναικών άνω των 30 ήταν ανύπαντρες, μια κοινωνική «τάση» που εκπρόσωπος της κυβέρνησης της χώρας χαρακτήριζε «ιδιαίτερα ανησυχητική».

Ζουν μόνοι οι μισοί Αμερικανοί 
Μιλώντας αποκλειστκά στο «Βήμα» ο Ερικ Κλάινενμπεργκ, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και ακαδημαϊκός «γκουρού» των μοντέρνων singles (χάρη στο βιβλίο του «Going Solo: The Extraordinary Rise and Surprising Appeal of Living Alone», 2012), επιβεβαιώνει την επέλασή τους σε ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη: «Το 1950 ένα 22% των ενήλικων Αμερικανών ήταν άγαμοι και μόλις 9% των νοικοκυριών ήταν μονομελή. Σήμερα ζουν μόνοι οι μισοί αμερικανοί ενήλικοι! (Στο Μανχάταν και στην Ουάσιγκτον ένα στα δύο νοικοκυριά είναι μονομελές!) Βέβαια, παρότι στις ΗΠΑ επαιρόμαστε για μια ανθούσα κουλτούρα ατομικότητας, η Γερμανία, η Γαλλία και η Βρετανία έχουν πολύ μεγαλύτερα ποσοστά μονομελών νοικοκυριών, εν μέρει γιατί το ισχυρό κράτος πρόνοιας χαρίζει κοινωνική ασφάλεια και δίνει στους ανθρώπους την ελευθερία να επιλέξουν τον τρόπο ζωής που τους ταιριάζει. Σημειωτέον ότι τα σκήπτρα παγκοσμίως κρατάει η Σουηδία με ένα εντυπωσιακό 60%. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι τρεις χώρες με τους ταχύτερα αυξανόμενους πληθυσμούς singles είναι η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία, δηλαδή εκείνες με τις ταχύτερα αναδυόμενες οικονομίες».

Σημασία έχει, διατείνεται ο Κλάινενμπεργκ, ότι αυτή η νέα ατομικότητα γιγαντώντεται εξαιτίας μιας επιλογής και όχι μιας ανάγκης. Είναι μια ατομικότητα δυναμική, αυτάρκης, παραγωγική, μια εκκωφαντική διεκδίκηση ελευθερίας. Επιλέγω να ζω μόνος μου, να είμαι ο κύριος διαχειριστής του χώρου και του χρόνου μου, να είμαι ο μοναδικός άνθρωπος με τον οποίο θα βρίσκομαι αντιμέτωπος το βράδυ που κλείνει πίσω μου η πόρτα.

Ακόμη και στην Ελλάδα η κρίση ανέκοψε την ορμή των singles (το να μένεις μόνος είναι μια «εξωτική επιλογή ζωής» όταν μπορείς να συνεισφέρεις συμπληρωματικά στην οικογενειακή δαπάνη) αλλά δεν την κατέπνιξε. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας, τα μονομελή νοικοκυριά ανήλθαν το 2011 σε 1.061.547 έναντι 723.600 το 2005 και 434.300 το 1985.

Βέβαια πρέπει εδώ να ληφθεί υπόψη ότι οι singles δεν συνιστούν μια ενιαία, ομοιόμορφη κοινωνική ομάδα. Και ότι μεσούντος αυτού του παγκόσμιου μονοπρόσωπου «hype» (στις ΗΠΑ εορτάστηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο η Εβδομάδα των Αγαμων και Single Αμερικανών) κάποιοι μένουν αναγκαστικά στο περιθώριο.

Οι προβολείς πέφτουν εμμονικά σχεδόν πάνω στους 30+ singles (που ψάχνουν το ινδικό στέκι της πόλης με το πιο πικάντικο chole bhature ή αναζητούν τον έρωτα στην εφαρμογή Tinder του smartphone τους) και όχι στους κατ’ ανάγκην singles, όπως είναι π.χ. οι διαβιούντες μόνοι ηλικιωμένοι (ο αριθμός των οποίων επίσης αυξάνεται). Οπως τονίζει ο Ερικ Κλάινενμπεργκ, «κάποιοι από αυτούς κινδυνεύουν να απομονωθούν επικίνδυνα όπως διαπίστωσα στη διάρκεια της έρευνας για το πρώτο μου βιβλίο με θέμα τα θύματα του καύσωνα του 1995 στο Σικάγο, όταν εκατοντάδες άνθρωποι πέθαναν μόνοι. Η μεγάλη πρόκληση πλέον είναι η κοινωνική μέριμνα (προσιτή στέγαση κ.τ.λ.) για τα εκατομμύρια των μεγαλύτερων ηλικιακά ανθρώπων που γερνούν μόνοι».

«Δικτύωση», η νέα συντροφικότητα
Δεν είναι μόνο η οικονομική και προσωπική αυτονόμηση των γυναικών, η φθίνουσα πορεία της οικογένειας και η απαξίωση του γάμου (σύμφωνα με έρευνα του Pew Research Center το 2010, ένα 40% των Αμερικανών τον θεωρεί έναν παρηκμασμένο θεσμό). Η νέα ατομικότητα ενισχύεται κυρίως (και θωρακίζεται) από τη νέα τεχνολογία. O ταχύτατα αναδυόμενος networked individual έχει πολλές πιθανότητες να ζει σε ένα σπίτι με μία οδοντόβουρτσα και να τρώει για πρωινό παγωμένη, χθεσινή πίτσα. «Οι νέες τεχνολογίες έχουν καταστήσει τη μοναχική ζωή μια κοινωνική εμπειρία. Ετσι το να μένεις μόνος στο σπίτι δεν βιώνεται πλέον ως μια ανεπιθύμητη κατάσταση ή ως απομόνωση» υπογραμμίζει στο «Bήμα» ο αμερικανός ειδικός. «Είναι άλλο να είσαι μόνος στο σπίτι με ένα βιβλίο στο χέρι και άλλο να είσαι εκεί με ένα iPhone, ένα laptop ή συνδεδεμένος στο Ιnternet. Μπορείς να είσαι πλέον μόνος στο σπίτι μετέχοντας ενεργά στην κοινωνική ζωή».

Στην «αναλογική» φοβία ότι η «δικτύωση» οδηγεί στη μοναξιά και στην απομόνωση πολλοί ειδικοί αντιτάσσουν ότι τα νέα μέσα παρέχουν περισσότερες δυνατότητες για συντροφικότητα (το 2012 η έρευνα «Social Isolation and New Technology» του Κιθ Χάμπτον στο Πανεπιστήμιο Ρούτγκερς κατέδειξε ότι οι δυνατοί χρήστες των νέων μέσων έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να έχουν πιο ευρέα και πιο ποικίλα κοινωνικά δίκτυα, να συχνάζουν σε πάρκα, καφέ και εστιατόρια και να συναναστρέφονται διαφορετικούς ανθρώπους).

«Τα νέα μέσα δεν απομονώνουν»
Και στην Ελλάδα το ποσοστό διείσδυσης του Ιnternet στην ομάδα των κατ’ επιλογήν (και όχι στους κατ’ ανάγκην) singles άγγιξε το 2013 το εντυπωσιακό 78%, ενώ στον υπόλοιπο πληθυσμό περιορίζεται στο μόλις 18% (πηγή: Metron Forum, Δεκέμβριος 2013). «Η τεχνολογία προσπαθεί να κάνει για μας ό,τι και η τέχνη» λέει στο «Bήμα» 45χρονη single, ελεύθερη επαγγελματίας. «Προσπαθεί να μας βοηθήσει να ξεφύγουμε από τον εαυτό μας. Δεν είμαι βέβαια σίγουρη τι γίνεται τελικά. Το Twitter, όπως και όλα τα social media, είναι φοβερός παιδότοπος, εργαλείο δουλειάς, παρέα, ανάλογα με το πώς τα χρησιμοποιείς. Εξι χρόνια τώρα έχω γνωρίσει εκεί τρομερούς τύπους ανθρώπων, άνδρες και γυναίκες, έχω μπει σε παρέες, μέχρι και καινούργιο κολλητό απέκτησα στην ηλικία μου! Τα νέα μέσα θωρακίζουν, ναι. Δεν απομονώνουν ούτε αποξενώνουν. Σίγουρα “τρώνε” χρόνο».

Εκτός από νέες μορφές δικτύωσης και νέους θεσμούς οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων (π.χ., αλλάζουν ο τύπος και το μέγεθος της κατοικίας ή οι διατροφικές συνήθειες), οι singles φέρουν και άλλα καταναλωτικά πρότυπα: είναι η ακμάζουσα (και απενοχοποιημένη πλέον) βιομηχανία των dating sites, τα events για singles (στην Αθήνα το concept συντηρεί, μεταξύ άλλων, η δραστηριοποιούμενη σε 27 ξένες πόλεις «When the music stops»), τα ξενοδοχεία που δεν δέχονται παιδιά, τα κατοικίδια με… οργανωμένα προφίλ στο Facebook, οι ιατρικοί οδηγοί για singles με χρόνιες ασθένειες, τα έτοιμα κατεψυγμένα γεύματα αλλά και τα βιβλία με συνταγές μαγειρικής για έναν (π.χ., «Τhe Pleasure of Cooking for One and Serve Yourself»). Κάποιοι επιμένουν ότι πρόκειται για τη δημογραφική ομάδα που κατ’ ουσίαν «επινοήθηκε» από το μάρκετινγκ. Οπως θα γράψει ο Γιούαν Μόρισον στον βρετανικό «Guardian» (2012): «Από οικονομική σκοπιά ακούγεται λογικό να θέλεις να πείσεις τον κόσμο να μείνει μόνος του. Οι singles καταναλώνουν κατά κεφαλήν 38% περισσότερα προϊόντα, 42% περισσότερες συσκευασίες, 55% περισσότερο ηλεκτρικό και 61% περισσότερο φυσικό αέριο από τα τετραμελή νοικοκυριά… Και το διαζύγιο είναι μια αναπτυσσόμενη αγορά: μια διαλυμένη οικογένεια σημαίνει ότι δύο νοικοκυριά πρέπει να αγοράσουν από δύο αυτοκίνητα, δύο πλυντήρια, δύο τηλεοράσεις. Οι ημέρες της νέας πυρηνικής οικογένειας ως ιδανικής καταναλωτικής μονάδας έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί».

Η εικόνα που «πουλάει»
«Σαφώς ως πιο εξωστρεφής και κινητικός, o single “πουλάει” ως πιο “σέξι”» τονίζει στο «Βήμα» ο καθηγητής Κοινωνικής Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Θωμάς Μαλούτας. «Και “πουλάει” όχι μόνο σε επίπεδο καθημερινής κατανάλωσης (σε ποιο εστιατόριο θα φάω το βράδυ, ποια θεατρική παράσταση θα παρακολουθήσω κ.ο.κ.) αλλά ακόμη και στο ποιο μέρος της πόλης θέλω να ζω. Στις περισσότερες μεγάλες πόλεις (Νέα Υόρκη, Βερολίνο, Παρίσι) αλλά και στην Αθήνα οι περισσότεροι κατ’ επιλογήν singles δεν θέλουν να ζουν στις εσχατιές των προαστίων (όπως συνηθίζουν πλέον οι οικογένειες) αλλά στο κέντρο της πόλης. Δεν είναι μόνο επειδή θέλουν να βρίσκονται κοντά στον παλμό των γεγονότων. Πολλοί από αυτούς έχουν απαιτητικές, χωρίς ωράριο δουλειές στον ιδιωτικό τομέα. Αν είσαι, π.χ., διαφημιστής και φεύγεις από το γραφείο στις 10 το βράδυ, σίγουρα δεν έχεις τη δυνατότητα να ξοδέψεις άλλη μία ώρα για να πας στο σπίτι σου, θέλεις να έχεις κοντά ένα καλό εστιατόριο… Ακριβώς εξαιτίας της ζήτησης τέτοιων (συνήθως νεαρών και οικονομικά εύρωστων) κοινωνικών στρωμάτων που λεφτά έχουν, χρόνο δεν έχουν, συντελέστηκαν οι μεγάλες αλλαγές στα κέντρα των μεγάλων πόλεων. Στην Ελλάδα, βέβαια, που παραμένει μια οικογενειακά συγκροτημένη κοινωνία, δεν είναι αποκλειστικά οι διαβιούντες μόνοι που δίνουν τον “τόνο” της πόλης. Βλέπεις, π.χ., παντρεμένα ζευγάρια να βγαίνουν το βράδυ παίρνοντας και το μωρό στο καρότσι».

Ποιοι είναι τελικά οι μοναχικοί τού σήμερα
Το 1950 ο τυπικός single ήταν βέβαια άντρας, σήμερα είναι βέβαια γυναίκα (στις ΗΠΑ ένα 56,3%, σύμφωνα με τα στοιχεία του Census Bureau για το 2012). Αλλά και στην Ελλάδα της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης έχουν συντελεστεί θεαματικές αλλαγές. Π.χ., το 2013 οι γυναίκες που ζουν μόνες έχουν περάσει μπροστά ακόμη και στην παραδοσιακά ανδροκρατούμενη ηλιακή ομάδα των 18-24 με ποσοστό 18,6 % έναντι 15% των ανδρών (πηγή: έρευνα Metron Forum, Δεκέμβριος 2013). Και παρότι πολλοί ειδικοί επιμένουν ότι το κοινωνικό στίγμα δεν υφίσταται πλέον για τους διαβιούντες μόνους, πολλοί (αλλά πρωτίστως πολλές), στην Ελλάδα τουλάχιστον, εισπράττουν αυτή την παλαιά καχυποψία ή συγκατάβαση ότι κάτι δεν πάει καλά εδώ, κάποια παθολογία πρέπει να ελλοχεύει. «Ας μην κρυβόμαστε, για τις γυναίκες που ζουν μόνες, ιδιαίτερα έπειτα από κάποια ηλικία, υπάρχει ο κλασικός πατροπαράδοτος μύθoς “καλό κορίτσι αλλά άτυχο”» καταθέτει χαριτολογώντας 39χρονη single από τον χώρο του μάρκετινγκ. «Εκλαμβάνεται σχεδόν ως προσβλητική αυτή η ανεξαρτησία, ενώ στους άντρες είναι περισσότερο διασκεδαστική: δεν θέλει ακόμη να δεσμευτεί, θέλει ακόμα να “κάνει τη ζωή” του…».

Μιλώντας στο «Βήμα» η Μπέλα ΝτεΠάουλο, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και ειδική στη χαρτογράφηση των κατ’ επιλογήν singles, επιμένει ότι ο «singlism» (αυτή η σχεδόν εγγενής προκατάληψη απέναντί τους) πλήττει και τα δύο φύλα: «Επειτα από συστηματική έρευνα αυτό που διαπίστωσα είναι ότι ο κόσμος τούς κρίνει πάντα πολύ πιο αυστηρά. Πιστεύουν επίσης ότι οι singles μεγαλύτερης ηλικίας (π.χ., 40 ετών) είναι λιγότερο ευτυχισμένοι, λιγότερο κοινωνικά ενταγμένοι και εν γένει σε χειρότερη μοίρα από τους νεότερους singles (π.χ., των 25 ετών)».

Οι ίδιοι οι singles παραπονούνται συχνά για την απαξίωσή τους από family friendly τμήματα μάρκετινινγκ που προτιμούν να «σπρώχνουν» άκομψες οικογενειακές συσκευασίες (σε κάποια εστιατόρια της Νέας Υόρκης δεν σου παραχωρούν τραπέζι αν είσαι μόνος σου, σε «σπρώχνουν» διακριτικά προς το sushi bar).

Σε εφετινή έρευνά της η Λίζα Κάβανα, ειδική στην ψυχολογία του καταναλωτή στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, διαπίστωσε τις αρνητικές επιπτώσεις που είχε στους κατά μόνας ζώντες η έκθεσή τους σε «relationship reminders» («υπενθυμητές σχέσης»), π.χ. σε ένα τηλεοπτικό σποτ με ένα ιδεώδες ζεύγος να τρώει τοστ ή να να ονειρεύεται την τέλεια ασφάλεια ζωής για κάποιο μωρό-προϊόν ευγονικής.

Σύμφωνα με την Μπέλα ΝτεΠάουλο, ακόμη και στις ΗΠΑ οι singles ήταν αόρατοι έως τις προεδρικές εκλογές του 2004. Τότε ήταν που οι Δημοκρατικοί αναγνώρισαν την ύπαρξή τους (ιδιαίτερα των γυναικών) και προσπάθησαν να μετριάσουν την παραδοσιακή αποχή τους από τις κάλπες με φτηνά ομολογουμένως μέσα, π.χ. κιλοτάκια με το σύνθημα «Kiss Bush Goodbye».

«Το πήρα το μήνυμα» έγραφε η ΝτεΠάουλο, εκ πεποιθήσεως single η ίδια, σε άρθρο της στους «New York Times» τον Ιούλιο του 2004. «Οι παίκτες του πολιτικού παιχνιδιού δεν επιθυμούν να με εντάξουν σε μια σοβαρή συζήτηση. Γιατί ως single είμαι πολύ απασχολημένη με το κραγιόν, τα μαλλιά και τα εσώρουχά μου. Ψάχνουν έναν τρόπο να με καταφέρουν να ψηφίσω αυτή τουλάχιστον τη μία φορά. Μετά βλέπουμε. Αλλωστε έως τις επόμενες προεδρικές εκλογές μπορεί να έχω πια σύζυγο και στεγαστικό δάνειο».

«Στις ΗΠΑ οι singles, ιδιαίτερα οι γυναίκες, εξακολουθούν να είναι πάντα πιο προοδευτικοί από τους παντρεμένους στηρίζοντας παραδοσιακά τους Δημοκρατικούς» λέει σήμερα η Μπέλα ΝτεΠάουλο στο «Bήμα». «Οι πολιτικοί βέβαια από όλο το πολιτικό φάσμα εξακολουθούν να να υπόσχονται ότι θα παλέψουν “για τις εργαζόμενες οικογένειες”» (σ.σ. στις πρόσφατες ενδιάμεσες εκλογές ο αγαπημένος σταρ των «μόνων» γυναικών Μπαράκ Ομπάμα ήταν απογοητευτικός μιλώντας για παιδικούς σταθμούς, αποζημιώσεις εγκύων κ.ο.κ.).

Και ενώ κάποιοι προτάσσουν τον νέο κομφορμισμό αυτής της νέας δημογραφικής δύναμης που ετοιμάζεται να καθυποτάξει τον πλανήτη με ντιζάιν καφετιέρες, κάποιοι επιλέγουν να μιλήσουν για τα πιο προοδευτικά αξιακά πρότυπα των singles: που επιλέγουν να ζουν μόνοι, που «καταναλώνουν» πολιτισμό, που μετέχουν σε εναλλακτικές συλλογικότητες (στις ΗΠΑ ένας στους πέντε singles παίρνει μέρος σε κάποια εθελοντική προσπάθεια), που αντιπαρατίθενται στον εξ ορισμού αμυντικό (ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσης) μηχανισμό της οικογένειας.

Στην Ελλάδα, που, όπως όλος ο ευρωπαϊκός Νότος, διατηρεί μια οικογενειακή συγκρότηση, ουδείς πολιτικός φαίνεται να έχει απευθυνθεί σε αυτή τη διογκούμενη δημογραφική ομάδα.

«Το σίγουρο είναι ότι αυτή η νέα ατομικότητα έχει στις αποσκευές της μια αυτοπεποίθηση που μπορεί να μετατραπεί σε συλλογική δύναμη» καταθέτει στο «Bήμα» ο Στράτος Φαναράς, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Metron Analysis. «Και θα μπορούσε να αποτελέσει κινητήριο μοχλό σε μια χώρα που έχει ανάγκη την αυτοπεποίθηση. Αλλά το πολιτικό σύστημα πρέπει να την αναγνωρίσει και να την αναδείξει. Πρέπει να την εντάξει σε ένα συλλογικό σχέδιο ενισχύοντας αυτούς τους ανθρώπους που έχουν τη δύναμη να φέρουν καινούργια πράγματα στην Ελλάδα και στην καθημερινότητά της».

Παπαδημητρίου Λένα
Πηγή: To Βήμα